Կրթական-լուսավորական էական դեր էին կատարում դպրոցները: XIX դարի առաջին կեսին մեծ առաջընթաց կատարվեց ուսումնական գործում: Հիմնվեցին այնպիսի դպրոցներ, որոնք ամբողջ հայության համար տևական ժամանակ կրթական-մշակութային կարևոր կենտրոններ դարձան: Աստրախանում 1810թ. բացվեց Աղաբաբյան դպրոցը: Լազարյան գերդաստանի համբավավոր ներկայացուցիչ Հովհաննես Լազարյանի կտակի համաձայն՝ Մոսկվայում 1815թ. բացվեց Լազարյան ճեմարանը: Ուսումնական այս օջախը գործեց ավելի քան մեկ դար և դարձավ հայագիտության, արևելագիտության, առհասարակ մշակութային ճանաչված կենտրոն: Ներսես Աշտարակեցու ջանքերով 1824թ. համանման դպրոց հիմնվեց Թիֆլիսում, որը հիմնադրի անունով կոչվեց Ներսիսյան: Երևանում 1832թ. հիմնադրվեց գավառական, իսկ 1837թ.՝ թեմական դպրոցը: Մեկ տարի հետո թեմական դպրոց բացվեց Շուշիում: Հայկական դպրոցներ են բացվում Վենետիկում, Զմյուռնիայում, Կոստանդնուպոլսում, Կալկաթայում, Վանում, Էրզրումում, Փարիզում և այլ բնակավայրերում: Բացվում են նաև ծխական դպրոցներ, որոնք անմխիթար վիճակում էին:

Ուսումնատենչ հայ երիտասարդները Անդրկովկասում բարձրագույն դպրոց չլինելու պատճառով մեկնում էին Ռուսաստանի, Եվրոպայի ճանաչված կրթական կենտրոնները: Այնտեղ կրթություն ստացած հայ մտավորականության առաջին սերունդը (Հ. Ալամդարյան, Խ. Աբովյան, Ս. Նազարյան, Ղ. Ալիշան և ուրիշներ) ակնառու դեր կատարեց լուսավորության ու մշակույթի ասպարեզում:

Հաջողություններ են նկատվում նաև լուսավորության մեկ այլ բնագավառում՝ ամսագրերի ու թերթերի՝ պարբերական մամուլի հրատարակության մեջ, որոնք բոլորն էլ լույս են տեսել Հայաստանից դուրս: Այս շրջանի նշանավոր պարբերականներից են «Բազմավեպ» (Վենետիկ), «Շտեմարան», «Ազգասեր» (Կալկաթա), «Լրագիր» (Կ. Պոլիս), «Հայրենասեր» (Զմյուռնիա), «Կովկաս», «Արարատ» (Թիֆլիս) հանդեսները: