Այս շրջանում հայ գրականությունն աննախընթաց վերելք ապրեց, թևակոխեց զարգացման մի նոր աստիճան։

1850-60-ական թվականներին շարունակում էր հնչել Միքայել Նալբանդյանի ազատության կոչող մարտական քնարը։ Ռաֆայել Պատկանյանի (Գամառ-Քաթիպա) ստեղծագործությունները հատկանշվում են խոշոր պետությունների վարքագիծը մերկացնելու և հայերին զենքի կոչելու ջերմ հայրենասիրությամբ ու ազատասիրությամբ։ Նրա «Արաքսի արտասուքը» բանաստեղծությունը դարձավ հայ ժողովրդի սիրած երգերից մեկը։

Մեծ վիպասան Րաֆֆին իր ազգային-ազատագրական գաղափարներն արտահայտել է «Խենթը», «Կայծեր», «Դավիթ Բեկ», «Սամվել» վեպերում։

Հակոբ Պարոնյանը մեծ երգիծաբան էր։ Նրա ստեղծագործությունները («Ազգային ջոջեր», «Պաղտասար աղբար», «Մեծապատիվ մուրացկաններ» և այլն) ուղղված էին աշխատավոր մարդու շահերի պաշտպանությանը։ Միաժամանակ սուր գրչով Նա խարազանում էր սուլթանական կարգերի և արևմտաեվրոպական տերությունների խարդախ քաղաքականությունը։

Գաբրիել Սունդուկյանը մեծապես նպաստեց հայ թատերական արվեստի զարգացմանը։ Նա իր պիեսներում («Խաթաբալա», «Էլի մեկ զոհ», «Քանդված օջախ», «Պեպո») ներկայացրեց կյանքի իրական պատկերը։ Պաշտպանելով աշխատավորների շահերը՝ նա անարգանքի սյունին գամեց պորտաբույծ հարուստներին։

Հայ գրողներից և ոչ մեկը այնպես խորաթափանցությամբ ու հարազատորեն չի մարմնավորել մեր ժողովրդի ազգային ոգին, ինչպես դա արել է Հովհաննես Թումանյանը։ Հայ գրականության մնայուն արժեքները՝ «Անուշը», «Մարոն», «Լոռեցի Սաքոն», «Թմկաբերդի առումը», «Գիքորը» և մյուս ստեղծագործությունները դրա լավագույն ապացույցն են։ Նույնքան մեծ է Ամենայն հայոց բանաստեղծը որպես քաղաքացի, ազգային գործիչ։

Ավետիք Իսահակյանը հայ նոր գրականության սիրո խոշորագույն երգիչն էր։ Ալ. Շիրվանզադեն իր ստեղծագործություններով թափանցում էր կյանքի խորքերը։

Այս շրջանում իրենց գործերով հայ գրականության մեջ մեծ հետք թողեցին Հ. Հովհաննիսյանը, Ղ. Աղայանը, Մուրացանը, Պ. Պռոշյանը, Վ. Տերյանը, Նար-Դոսը և շատ այլ գրողներ։

Իբրև, բանաստեղծ, արձակագիր և դրամատուրգ ինքնատիպ է Լևոն Շանթը։ Արձակի մեջ նշանավոր է նաև Ավետիս Ահարոնյանը։ Նրա ստեղծագործությունները աչքի են ընկնում ժանրային բազմազանությամբ։

Թուրքիայի բռնատիրության դաժան պայմաններում ստեղծագործել և մնայուն գործեր են թողել Արփիար Արփիարյանը, Գրիգոր Զոհրապը, Միսաք Մեծարենցը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Երվանդ Օտյանը և շատ ուրիշներ։