«Ճակատագիրը Թուրքիային գլորում է արևմուտքից արևելք: Մենք պետք է տարածվենք արևելքում: Այնտեղ մեր արյունն է, մեր կրոնը, մեր լեզուն: Դա տարերային ձգողություն է: Մեր եղբայրները Ադրբեջանում են Դաղստանում: Մենք պետք է ճանապարհ հարթենք դեպի նրանց: Եվ դուք, հայե´ր, մի կանգնեք մեր ճանապարհին»,- սա Վեհիբ փաշայի խոստովանությունն է դեռևս 1918թ. Բաթումի բանկցությունների ընթացքում: ՀՀ-ի երկամայ գոյության ընթացքում, ինչ խոսք, նրա և Թուրքիայի փոխհարաբերությունները բնավ էլ բարակամական չդարձան, սակայն դրանք առանձնապես սրվեցին այն բանից հետո, երբ Քեմալակն Թուրքիան սերտ կապեր հաստատեց Խորհրդային Ռուսաստանի հետ: Ներկայանալով իբրև բոլշեվիկյան առաջին պետության բարեկամ և միջազգային իմպերիալիզմի դեմ պայքարի ջատագով ` Թուրքիան այնքան մերձացավ Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, որ «համաշխարհային հեղափոխության» մեջ իր դերակտարության համար բոլշեվիկյան առաջնորդներից ստացավ խոշոր ֆինանասկան և ռազմական աջակցություն: Հեղափոխության մեջ իր դերակատարությունը Թուրքիան ձևակերպում էր շատ հստակ. «Թուրքական կառավարությունը իր վրա է վերցնում իմպերիալիստական Հայստանի դեմ ռազմական գործողությունները և հանձն է առնում հարկադրել Ադրբեջանի հանրապետությանը` մտնելու խորհրդային պետության կազմը»: Եվ երբ 11-իդ Կարմիր բանակը ներխուժեց Անդրկովկաս, և Ադրբեջանը մեկ գիշերում խորհրդայնացավ, մեր երկրի վրա սև ամպեր կուտակվեցին: Միանգամայն պարզ էր, որ Ադրբեջանը իր հերթին փորձելու էր արդեն խորհրդային բանակի օգնությամբ իրականության դարձնել իր բուն նպատակը` Արցախը, Զանգեզուրն ու Նախիջևանը զավթելու շնորհիվ մեկընդմիշտ միավորել «Կարմիր Անատոլիայի» հետ:
Այսպիսով մեր տարածաշրջանում Խորհրդայն Ռուսաստանի գործընկերները դարձան «եղբայրական» Ադրբեջանմը և Թուրքիան, որոնց աջակցությամբ համաշխարհային հեղափոխության ալիքը պետք է տարածվեր Արևլքում: Այդ բանի գլխավոր խոչընդոտը մեր երկիրն էր, և, որպես առաջին քայլ, Թուրքիան պատրաստվում էր կործանել «Իմպերիալիստական» Հայաստանը: Սա լիովին համապատասխանում էր Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ազգային շահերին, այլ խոսքով` համաթուրքական նկրտումներին: Աներկբա էր, որ Թուրքիան կփորձեր լավագույնս օգտագործել տարածաշրջանում ստեղծված բարենպաստ իրավիճակը` իր ճանապարհին կանգնած հայկական «խոչընդոտը» մեկընդմիշտ վերացնելու համար: Ճիշտ է, Թուրքիան այդ ընթացքում ծանր մարտեր էր մղում արևմուտքում` հունական ու ֆրանսիական զորքերի դեմ, այդուհանդերձ, առավել կարևորում էր Արևելյան ճակատը, քանի որ, ըստ թուրք պատմաբան Ջևդեթի` «այնտեղ հաջողությունը նշանակում էր ոչնչացնել հայկական բանակը և հայկական պետությունը, որը թարախապալարի նման շարունակում է մանալ մեր երկրի մարմնի վրա»:
Այդ ընթացքում ՀՀ-ն ևս փորձում էր կարգավորել իր հարաբերությունները Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, ինչը, հարկ էր նշել, առանձնակի արդյունքի չհանգեցրեց: Այդ է վկայում թեկուզև այն փաստը, որ Լ. Շանթի և Բ. Լեգրանի ստորագրած հաշտության համաձայնագրին այդպես էլ չհաջոդեց երկու երկրների միջև լիարժեք պայմանագրի վավաերացումը: Ահագնացող վտանգը կանխելու նպատակով Հայստանը նաև դիվանագիտական ճանապարհով փորձում էր հակակշիռ ստեղծել արևմուտքում, սակայն այդտեղ ևս նրա բոլոր ճիգերն ապարդյուն անցան: Սա, ինչպես խոստովանում է Հովհ. Քաջազնունին, հետևանք էր երկրի ղեկավարության` քաղաքական զարգացումների ընթացքը «նախատեսելու ընդունակության» իսպառ բացակայություն. «Չենք հասկացել դժվարությունների մեծությունը, արհամարհել ենք հակառակ ուժերը և թեթևամտության աստիճանի անփույթ ենք եղել մեզ սպառնացող վտանգների հանդեպ»: Արդյունքում` մեր երկիրը աստիճանաբար հայտնվեց երկու խոշոր տերությունների մամլիչի տակ` «սալի և զնդանի» արանքում:
Թուրքական զորքերի բացահայտ ոտնձգությունները, որ սկսվել էին դեռևս 1920թ. ամռանը` Օլթիի շրջանում, ավելի սաստկացան աշնան սկզբին: Հայկակն բանակի սպարապետի շտաբի հաղորդագրության համաձայն `սեպտեմբերին 9-ին և 10-ին փոխհրաձգություն տեղի ունեցավ Օլթիի և Սարիղամիշի դիրքերի միջև, թուրքական սավառնակները երկու անգամ խախտեցին մեր սահմանը: Միաժամանակ Սուրմալուի ճակատում երկօրյա բախումների արդյունքում հայ ռազմիկները գրավեցին Կողբ գյուղը և աղահանքերը: Այս միջադեպերին հաջորդեցին առավել լուրջ բախումներ սահմանային զորքերի միջև. «Սեպտեմբերի 13-ին թուրքական խոշոր ուժերը անսպասելի հարձակվեցին Սարիղամիշի հայ զորամսի ձախ թևի վրա, ճեղքեցին ճակատը և գրավեցին 4-րդ մարտկոցի 2 լեռնային թնդանոթը: Տեղի ունեցավ կատաղի կռիվ հայկական 4-րդ գնդի և թուրքերի միջև: Տաք և արյունահեղ կռիվերով մեր զորամասերը նահանջեցին և սեպտեմբերի 14-ին առավոտյան ամրացան Բեգլի – Ահմեդի դիրքերում: Ստիպված եղավ նահանջել և Կաղզվանի զորամսը /5-րդ գունդ/ և գրավել Բեռնյի դիրքերը: Հեռացավ և Կաղզվանի ազգաբնակչությունը: Կարսի ճակատը ստացավ հետևյալ պատկերը. Ղարախաչ լեռ -Նոր Դելիմի և Բեգլի Ահմեդի միջև գտնվող բարձունքը – Բեռնա գյուղ – Աղադավա լեռ»:
Պարբերեբար կրկնվող սահմանախախտումները Թուրքիան պատճառաբանում էր Բրեստ - Լիտովսկի պայմանագրի պահանջներով, ըստ, որի` Թուրքիային էին անցնում Կարսի մարզն ու Բաթումը, չնայած դեռևս 1918թ. Նոյեմբերին Խորհրդային Ռուսաստանը չեղյալ էր հայտարարել վերոհիշյալ պայմանագիրը:
Պատերազմի սպառնալիքը ահագնանում էր օրեցօր: Ադրբեջանի հավանությանն ու փոխօգնությանը գումարվեց Խորհրդային Ռուսաստանի բացահայտ աջակցությունը: Իրեն ապահովագրելով մեր մյուս հարևանի` Վրաստանի չեզոքության հավաստիացումներով` Թուրքիան խոշոր ուժեր կուտակեց ՀՀ-ի սահմանի մոտ և լիովին պատրաստ էր պատերազմի սանձազերծմանը: Առկա էր նաև պատերազմի «հիմնավոր» շարժառիթը` հանդես գալ հայաստանաբնակ մահմեդականների ոտնահարված իրավունքների պաշտպանի դերում:
Մինչդեռ պատրա՞ստ էր արդյոք Հայաստանը դիմագրավելու այդ ժամառժամ ահագնացող վտանգը: ՀՀ զինված ուժերի վերաբերյալ ամփոփ տեղեկություն է տալիս ռազմական նախարար Ռ. Տեր- Մինասյանի տեղեկագիրը:
«Հայաստանը ունի չորս ճակատ, բոլորն էլ պատերազմական վիճակում. Կարս-Ալեքսանդրապոլի, Սուրմալուի, Նախիջևանի և Դիլիջան – Ղազախի:
Կարս- Ալեքսանդրապոլի ճակատում կանգնած են հետևյալ զորամսերը. /խոսքը վերաբերում է կանոնովոր զորքերի և, հատկապես, հետևակ զորքերին/: Այդտեղ են առաջին գունդը /Մազանյան/- 1500 սվին, 4-րդ գունդը /Միրիմանյան/ - 2000 սվին, 5-րդ գունդը /Շաղուբադյան/- 700 սվին, 6-րդ գնդի մի գումարտակ -700 սվին, 7-րդ գնդի մի գումարտակ /Իշխանյան - Գնդունի/- 800 սվին և 8-րդ գունդը /Տ. Բաղդասարյան/ - 1500 սվին, ընդամենը 7.200 սվին: Բացի դրանից` կան նաև Սմբատի խմբերը:
Սուրմալուի ճակատում /Դրոյի մոտ/ կան` 9-րդ գունդը – 2000 սվին, 8-րդ գունդը /մի գումարտակ/-1000 սվին և 7-րդ գունդը /մի գումարտակ/ 700 սվին, Ղարաբաղի առանձին զորամասը / Կ. Թարախանյան/ - 800 սվին, ընդհամենը` 4500 սվին և փոքրիկ եզդիական զորամաս:
Նախիջևանի ուղղությամբ կանգնած են` 3-րդ գունդը – 2000 սվին, 2-րդ գունդը /երկու գումարտակ/ - 1000 սվին, ընդամենը 3000 սվին:
Դիլիջան –Ղազախի ճակատում գտնվում է 6-րդ գունդը /Մանիևի/ - 2000սվին:
Այս թվերի մեջ չեն մտնում հեծելազորը, հրետանին և հատուկ նպատակ ունեցող մասերը, ինչպես սակրավորներն ու հեռագրական ջոկատները:
Այսպիսով, բոլոր չորս ուղղությունների վրա մենք ունենք ընդամենը 16.700 սվին, բացի դրանից, Զանգեզուրում գտնվում է 800 սվին, ուրեմն` վերոհիշյալի հետ 17. 500սվին: Երևանում` պահեստում, մնում է 10 –րդ գունդը /Հալապյանի/ - 1500 սվին, ընդամենը, ուրեմն` 19.000 սվին: Ընդունելով և մյուս տեսակի զենքերը` 6000 հոգի, ուրեմն գործող բանակում կանոնավոր մարտական ուժեր կան 25.000 հոգի:
Ավելացնելով դրանց վրա նաև թիկունքում ծառայողներին, բեռնակիրներին, կառապաններին, սպայակույտը, առողջապահական սպասավորներին` ընդհնուր թիվ 30 տոկոսը, կստանանք բանակի ամբողջ կազմը 34.000 հոգի, խմբերի հետ միասին մոտ 40.000 հոգի»:
Վերջին թիվը, ինչ խոսք, տվյալ ժամանակահատվածում ՀՀ զինված ուժերի անձնակազմի առավելագույն թվաքանակն էր, մինչդեռ գործող բանկում զինծառայողների թիվը 25-30 հազար էր: Ընդ որում` աշնանային բերքահավքի եռուն շրջանն էր, և զինվորների գերակշռող մասը հրամանատարության թույլատվությամբ վերադարձել էր տուն` գյուղատնտեսական աշխատանքներին աջակցելու: «Թուրքերի ընդհանուր հարձակումը հանկարծակիի բերեց հայկական բարձր հրամանատարությանը: Ամբողջ ճակատի վրա` Սուրմալուից մինչև Օլթի, պատերազմը սկսվելուց առաջ հայկական ուժերի թիվը վեց հազարը չէր անցնում, որից շուրջ 2500-ը` Սուրմալուում, մնացածը` Կարսի ճակատի վրա»:
Իսկ Թուրքիան Հայաստանի սահմանի մոտ կենտրոնացրել էր Քյուզիմ Կարաբեքիր փաշայի գլխավորած 15-րդ զորաբանակի 3-րդ, 9-րդ, 12-րդ, 34-րդ դիվիզյաները, որոնց միացան նաև Անատոլյաում տեղակայված այլ զորամասեր, ինչպես նաև քրդական բազմահազարանոց հրոսակախմբեր: Այդպիսով, Հայաստանի դեմ պատերազմի պատրաստ զորքերի ընդհանուր թվաքանակը ավելի քան 60 հազար էր:
Վահան Մկրտչյան
«Հայ Զինվոր»
