Իշխանապետության շրջան /մաս 1/
Կիլիկյան Հայաստանի իշխանապետության հարյուրամյա պետությունը ընթացել է Բյուզանդիայի, Փոքր Ասիայի հյուսիսարևելյան մասում ձևավորված սելջուկների Իկոնայի սուլթանության, նաև խաչակրաց արշավանքների արդյունքում ձևավորված միջերկրածովային իշխանությունների դեմ ծանր և անզիջում պայքարում: Օգտվելով Բյուզանդյայի և Իկոնիայի սուլթանության անհաշտ հակամարտությունից` Ռուբինյան իշխանները ազատագրեցին երկրի տարածքների մեծ մասը և իրենց շուրջը համախմբելով Կիլիկիայի հայկական իշխանական տները` ստեղծեցին հայկական հայկական անկախ իշխանապետություն: Ինքը` Ռուբինյանները, կոչվում էին իշխանյանց իշխան կամ մեծ իշխան:
Ռուբեն 1-ինը (1080-1095) բյուզանդացիներից ազատագրեց Լեռնային Կիլիկիայի զգալի մասը և հիմնադրեց Կիլիկյան Հայկական իշխանապետությունը, որն ամրապնդեց նրա որդին`Կոնստանդին 1-ինը (1095-1100): Ազատագրելով Վահկա բերդը` Կոնստանդինը այն դարձրեց իր իշխանանիստ կենտրոնը:
Առաջին խաչակրած արշավանքի (1096-1099) ընթացքում տեղաբնակ հայերը ամեն կերպ օժանդակում էին խաչակիրներին` համոզված լինելով, որ նրանաք եկել են այլադավաններից ազատագրելու արևելյան քրիստոնյաներին: Մինչդեռ շուտով խաչակիրները և Արևելքում նրանց ստեղծած պետությունները դարձան Կիլիկյան Հայաստանի բացահայտ մրցակիցները` հայաբնակ տարածքների համար պայքարում:
Կոնստանդինի որդի Թորոս 1-ը (1100-1129), շարունակելով Ռուբինյանների պայքարը բյուզանդացիների և սելջուկների դեմ, ազատագրեց Դաշտային Կիլիկիայի տարածքի զգալի մասը: 1104թ. բյուզանդական զորքերի դեմ տարածած հաղթանակի շնորհիվ ազատագրվեցին Սիս և Անազարբա քաղաքները:
1107թ. Բերդուսի ճակատամարտում Թորոս 1-ը Վասիլ իշխանի /մականունը` Գող/ զորքերի աջակցությոմբ ջախջախեց Կիլիկիա ներխուժած սելջուկների բանակը: Ահա թե ինչպես է նկարագրում այդ ճակատամարտը Մատթևոս Ուռհայեցին` իր "ժամանակագրության” մեջ. "Նրանք եկան անցան Մարաշ քաղաքի դաշտով և անհամար բազմությամբ հասան Գող Վասիլի տիրույթները, բերդուս կոչվող վայրը: Հայոց իշխան Վասիլը լսելով այդ մասին, հայկական զորքերի զորահավաք արեց որորնք արծվի կամ առյուծի կորյունի նման հասան այլազգիների վրա: Սաստիկ ու ահավոր ճակատամարտ տեղի ունեցավ, որտեղ հայերը մեծ հաղթանակ տարան, թուրքերին փախուստի մատնեցին, մեկ մարդու պես սրերով հալածեցին նրանց և մեծ ջարդ տվեցին, թուրքերից շատերին գերեցին ու խլեցին նրանց վերցված ողջ ավարն ու գերիներին: Հայոց իշխան Վասիլը և հայոց բովանդակ ազատագունդը մեծ հաղթանակով և ցնծությամբ եկան Վասիլ Քեսուն քաղաքը և գոհություն հայտնեցին Աստծուն, որ խայտառակ արեց Քրիստոսի խաչի թշնամիներին”: Ապա Թորոս 1-ինը խստորեն պատժեց այն հույն իշխաններին, ովքեր նենգաբար սպանել էին հայոց Գագիկ Բ Բագրատունի աքսորյալ թագավորին, և բռնագրավեց նրանց կալվածքները: Նրա եղբայրը` Լևոն 1-ինը (1129-1137), հաջողությամբ պայքարում էր ոչ միայն թուրք սելջուկների ու բյուզանդացիների, այլև նոր հակառակորդների` Երուսաղեմի թագավորության և Անտիոքի խաչակիր դքսության դեմ, որոնք փորձում էին տիրանալ Դաշտային Կիլիկիային:
1137թ. բյուզանդական Կոմնենոս կայսեր բանակը, սելջուկ թուրքերի հետ դաշնակցած, ներխուժեց Կիլիկիա: Լևոնը իր զորքով ամրացավ Անազարբա բերդում և 35 օր հերոսաբար դիմադրում էր բերդը պաշարած թշնամու գրոհներին: Անզիջում կռիվը շարունակվեց անգամ այն ժամանակ, երբ թշնամուն հաջողվեց քանդել պարիսպները և ներխուժել ամրոց: Բյուզանդացիները գերեվարեցին Լևոն իշխանին ու նրա որդուն` Թորոսին: Կոստանդինապոլիս բանտում Լևոն իշխանը մահացավ, մինչդեռ Թորոսին հաջողվեց փաղչել գերությունից, վերադառնալ Կիլիկիա և իր եղբայրների հետ ազատագրել երկիրն ու վերականգնվել հայկական իշխանապետությանը:
Թորոս 2-րդը (1145- 1169), համախմբելով անջատ իշխաններին, կազմավորեց 30 հազարանոց մշտական բանակ, ամրապնդեց երկրի պաշտպանունակությունն ու միասնականությունը:
1152թ. բյուզանդական խոշոր զորաբանակը Անդրոնիկոս Կոմնենոսի գլխավորությամբ ներխուժեց Կիլիկիա` այն վերջնականապես նվաճելու վճռականությամբ: Ըստ Մ. Ուռհայեցու` այդ էր վկայում բյուզանդացիների ինքնավստահ, ավելին` ամբարտավան վերաբերմունքը Թորոս իշխանի նկատմամբ. "Մեզ մոտ են այն շղթաները, որոնցով հորդ կապած տարանք, դրանցով քեզ էլ ենք կապելու և տանելու”: Սակայն նրանք չափազանց թանկ վճարեցին իրենց ամբարտավանության համար: Մսիս (Մամեստիայի) ճակատամարտում Թորոս 2-րդը անսպասելի գրոհով ջաղջախեց և փախուստի մատնեց թշնամուն: "Քաջ Թորոսը, - գրում է հայ պատմիչը,- չկարողացավ հանդուրժել այս ամբարտավանությունը ու հոխորտանքը. Գիշերով քանդեց Մսիս քաղաքի պարիսպը և արևի ծագելու հետ միասին, առնելով իր զինավորներին, նրանց դեմ պատերազմի դուրս եկավ, բախվեց նրանց և հաղթանակ տանելով, բոլորին տասներկու հազար հոգու փախուստի մատնեց: Նա ջարդ տվեց նրանց, սրի քաշեց, մի ակնթարթում բոլորի դիակները փռեց: Գերի վերցրին բազմաթիվ թուլամորթ հոռոմ զինվորների ու զինաթափ անելով, բաց թողեցին, ողբամ նրանց: Թորոսն իր հոր համար վրեժ առավ նրանցից, ով հայրենիքից բռնի տնով – տեղով նրան դուրս հանելով աքսորել էր”:
Բյուզանդական տարեգիր Նիկիտաս Քոնիասը ևս ստիպված էր խոստովանել, որ Անդրոնիկոսը "խայտառակ պարտություն” կրեց և ճողոպրեց Անտիոքի դքսություն:
1155թ. հայկական զորքերը Ամանոսի լեռներում դարանակալելով` ջախջախեցին Բյուզանդիայի սադրանքով Կիլիկիա ներխուժած սելջուկյան զորոխումբը ապա մտան Իկոնիա և սուլթանությունը հաշտություն պարտադրեցին: 1156թ. բյուզանդական զորքերը նոր ծանր պարտություն կրեցին Կիլիկիայում. Տարսոն քաղաքի մոտ հայկական բանակը շրջապատեց և ջախջախեց Կալամանոս Կոմենոսի զորաբանակը: Հայկական պետության հետ հարկադրված հաշտություն կնքեց նաև Բյուզանդյան: Ավելին, կայսրը Թորոս իշխանին պատվեց "Պան Մեբաստոս” տիտղոսով:
Թորոսի եղբայրը` Մլեհ իշխանը (1170-1175) բյուզանդացիներից ու խաչակիրներից վերջնականապես ազատագրեց Դաշտային Կիլիկիայի ափամերձ տարածքը: Ռազմական դաշինք կնքելով Հալեպի ամիրայության հետ` նա հաջող պատերազմներ մղեց Երուսաղեմի թագավորի և Անտիոքի դքսության դեմ, երկրից վտարեց անհնազանդ խաչակիր ասպետներին` բռնագրավելով նրանց հատկացված կալվածքները: Մլեհը բյուզանդացիներից ազատագրեց Տարսոնը, Ադանան և հարկադրեց կայսերին հաշտության մոր պատմագիր ստորագրել: 1173թ. Մլեհը իշխանապետության մայրաքաղաքը Վահկայից տեղափոխվեց Սիս, որը դարձավ Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքական ու մշակույթային կենտրոնը:
Դավադրության զոհ դարձած Մլեհին հաջորդած Ռուբեն 3-րդին (1175-1187) հաջողվեց հնազանդեցնել և միավորել գրեթե բոլոր հայ իշխաններին, բացի Լամբրոնի Հեթումյաններից: "Հայ Զինվոր” Վահան Մկրտչյան
| 
