Իշխանապետության շրջան /մաս 2/
Երկրի մասնատվածությունը իսպառ վերեցնալուց և կենտրոնացված իշխանություն ստեղծելու համար Ռուբեն 3-րդը փորձեց գրավել Լամբրոնը, սակայն Հեթումյանները օգնություն խնդրեցին Անտիոքի դուքս Բոհեմունդից: 1185թ. վերջինս խաբելությամբ ձերբակալեց Անտիոք ժամանած Ռուբեն իշխանին և խոշոր ուժերով ներխուժեց Դաշտային Կիլիկիա: Սակայն Ռուբենի եղբայրը` Լևոն իշխանը, ջախջախեց խաչակիրների զորքերը և դուրս շպրտեց երկրի սահմաններից: Եղբորը գերությունից ազատելու համար Լևոնը հարկադրված զիջեց Ադանան (ի դեպ` կարճատև ժամանակով):
Ռուբեն 3-րդը շուտով հրաժարվեց իշխանությունից հօգուտ իր եղբոյր` Լևոն իշխանի: "Իշխանությունը, - Կիրակոս Գանձակցու վկայությոմբ, - վերցրեց քաջ ու պատերազմող Լևոնը: Սա, հենց որ տիրեց, անմիջապես ընդարձակեց իր տերության սահմանները: Նա պատերազմեց շրջակա ազգերի հետ և քաջությամբ հաղթեց, ըստ իր անունի` առյուծաբար, որովհետև Լևոն առյուծ է նշանակում”: Այսպիսով, երկրի կառավարման ղեկը ստանձնեց հայ խոշորագույն քաղաքական ու ռազմական գործիչներից մեկը` Կիլիկյան Հայաստանի ապագա թագավոր Լևոն իշխանը, որի Սմբատ Սպարապետը բնութագրել է որպես "այր իմաստուն և հանճարեղ, ձիավարժ հմուտ և ի զինորությունս քաջասիրտ և արիագոյն յամենայն գործ բարութեան ի մարդկայինսն` արագ և զուարթերես”:
Լևոն 2-րդի կառավարման իշխանապետական շրջանը (1187-1198) նշանավորվում է արտաքին թշնամիների դեմ տարած մի շարք փայլուն հաղթանակներով, երկրի պաշտպանականության ամրապնդմանմբ և միջազգային հեղինակության անշեղ աճով: 1178թ. նրա զորքերը Ռավին դաշտում ոչնչացրին Իկոնիայից ներխուժած թուրքմեն հրոսակախումբը և ազատագրեցին Պռականա ամրոցն ու շրջակա հայաբնակ շրջանները: Ապա նա հնարամիտ մարտավարությամբ ջախջախեց Իկոնիային աջակող Հալեպի սուլթանի զորքը` վերջինիս հարկադրելով դառնալ վասալ: "Երբ սուլթան անվանված թուրք ու մահմեդական բռնալաները տեսան նրա հաջողությունը, - գրում է Կրիակոս Գանձակեցին, - Հալեպի ու Դամասկոսի իշխող Սուլթանը անհրմար զորքով ու զենքով եկավ նրա վրա: Իշխանանց իշխան Լևոնը, լսելով այլազգիի իր վրա գալու մասին, աճապարեց հավաքեց իր զորքերը ու հանկարծակի հարձակվեց նրանց վրա: Եվ մեծամեծ հարվածներով ջարդեց նրանց: Այն սուլթանը, որ խրախտանքով գալիս էր նրա դեմ, փախավ ու նրանցից մազապուրծ եղավ: Իսկ Լևոնը նրա վրա հարկեր դնելով` հարկատու դարձրեց: Նրա այս քաջագործությունը արաբական շրջակա ազգերը տեսնելով` սարսափում էին նրանցից ու հարկ էին տալիս: Այսպես նա տիրեց բոլարին”:
Մեծ Լևոն իշխանին, ապա նաև Կիլիկիայի հայոց առաջին թագավորի օրոք հայոց բանակը բազում հաղթական մարտեր է մղել: Ընդ որում, այդ մարտերում բանակը առաջնորդել է ինքը` քաջարի և անվեհեր Լևոն արքան` իրեն դրսևորելով իբրև հմուտ, ավելին`անչափ հնարամիտ զորավար, որը իր քողարկաված և լիովին անսպասելի իր գործողություններով շատ հաճախ անակնկալի է բերել և ջախջախել թշնամուն: Այդպիսի մի ուշագրավ դեպք է հիշատակում Կիրակոս Գանձակեցին. "Եղավ մի ժամանակ, երբ Հալեպի կողմերի տիրող սուլթանը զատկի օրերին զորաժողով արեց նրա /Կիլիկիան Հայստանի/ վրա հարձակվելու և այդպիսի պատգամ ուղարկեց Լևոն արքային. "Եթե հնազանդվելով հարկատու չլինես ինձ, իմ բազմաթիվ զորքերով քո երկրի բոլոր բնակիչներին` մորը մանկան մոտ սրածելով կոչնչացնեմ և ձեր այդ տոնը ձեզ համար սգի կվերածեմ”: Եվ ինքը իր բազմաթիվ զորքերը առավ ու բանակեց նրա սահմանների մոտ, սպասում էր պատգամի պատասխանի գալստյանը:
Եվ երբ Լևոնը իմացավ պատգամի գալու և զորաժողովի մասին, հրամայեց շրջանցել պատգամաբերներին երկիր այլ կողմում այն պատրվակով, որպես արքան այնտեղ է: Իսկ ինքը շտապ հավաքեց իր զորքերը և այլ կողմով հարձակվեց նրանց վրա: Եվ անսպասելի ժամանկ ընկավ նրանց վրա, ահավոր հարվածներ հասցրեց նրանց. սուլթանը մազապուրծ փախավ:
Լևոնը առնելով այլազգիների բանակի ավարը նրանց վրաններով հանդերձ ու բոլոր գերիներին եկավ բական զարկեց իր երկրում գետի ափին ու հրամայեց իր զորքերին այլազգիների վրանները խփել և յուրաքանչյուրի դրոշը կանգնեցնել իրենց վրանների առջև. ապա հրամայեց պատգամաբերների կանչել: Եվ երբ եկան տեսան իրենց զորքերի վրանները և յուրաքանրյուրի գնդի դրոշանները, մեծ զարմացանքով հիացան, որովհետև կատավածը չգիտեին: Իսկ երբ իմացան, ընկան թագավորի ոտքերը ու խնդրեցին իրենց անձերի փրկությանը: Իսկ արքան մարդասիրաբար վարվեց նրանց հետ, կյանք շնորհեց նրանց և ուղարկեց նրանց տիրոջ մոտ: Արքայից պահնջվող այս նույն հարկը հավելյայ չափով դրեց սուլթանի վրա և այլազգիներին հարկատու դարձրեց”:
Սրանով, սակայն հարավ- արևելքից Կիլիկյան Հայստանին սպառնացող վտանգը չվերացավ: Եգիպտոսի սուլթան նշանավոր Սալահ ադ Դին իրեն ենթարկելով Դամասկոսի և Հալեպի ամիրայությունները, ապա նաև գրավելով և կործանելով Երուսաղեմի խաչակրաց թագավորությունը, սկսեց լրջորեն սպառնալ Կիլիկյան իշխանությունը: 1188թ. սուլթանի զորաբանակը Ռոստոմ ամիրայի գլխավորությամբ Ամանոսյան լեռների կիրճերով ներխուժեց Կիլիկյա, սակայն Լևոնը անսպասելի հարվածով անակնկալի բերեց թշնամու զորքերի "անհամար բազմությանը” և ոչնչոցրեց նրանց զորապետին` դրանով իսկ վճռելով մարտի ելքը. Խուճապի մատնված թշնամին գլխապատառ ճողոպրեց երկրի սահմաններից:
Սուլթան Սալահ ադ Դինը իր իշխանության հնազանդելու վերջնագիր ներկայացրեց Լևոն 2-րդին`հակառակ դեպքում սպառնալով հիմնահատակ կործանել Կիլիկիան: Հայոց իշխանի պատասխանը առավել քան կտրական էր. "Ասա սուլթանին, թե ես երկիր չունեմ քեզ տալու, բայց եթե գաս իմ երկրի վրա քեզ կտամ երկսայրի ըմպելիք, ինչպես քո հավատակցին` Ռոստոմին”:
Լևոն 2-րդի այս պատասխանից գազազած սուլթանը բազմահազարանոց բանակով արշավանք կազմակերպեց Կիլիկյան Հայաստանի վրա, որը սակայն, ձախողվեց. կես ճանապարհին սուլթանը հանակարծամահ եղավ:
Լևոն 2-րդը հմտորեն օգտագործեց 1189թ. սկսած խաչակրաց երրորդ արշավանքը: Գերմանիայի կայսր Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի գլխավորած խաչակիրների Սելևկիա քաղաքում դիմավորեց հայ պատվիրակությունը` Ներսես Լամբրոնացու գլխավորությամբ: Խաչակիրները ջախջախեցին Իկոնիայի սելջուկյան բանակը, սակայն Եգիպտոսի սուլթանության դեմ նրանց արշավանքը անահջող ելք ունեցավ: Ավելին, կայսեր Ֆրիդրիխ Շիկամորուսը ջրահեղ եղավ Կիլիկիայի Սելևկիա հորդահոս գետում: Իսկ ահա գահաժառանգ Հայնրիխ 6-րդը խոստացավ Լևոն 2-րդին ճանաչել Հայոց թագավոր:
Վահան Մկրտչյան
"Հայ Զինվոր”
